تیمچه بزرگ قم در جبهه شمالی «راسته بازار نو» واقع شده است که از آخرین آثار سنتی و معماری دوران اسلامی در قم است که توسط هنرمند برجسته (عصر ناصری) استاد حسن قمی (معمار باشی) در سال 1301 ه. ق طراحی و اجرا شد.
بانی بنا مرحوم حاج آقا حسین طباطبایی قمی است، تیمچه بزرگ قم با دو در ورودی رو به راسته بازار نو شامل سه گنبد و دو نیم گنبد است.
قسمت مرکزی آن با دهانه 15 متر و ارتفاعی به همین اندازه در طول 28 متر بدون ستون امتداد می یابد. تیمچه در مجموع دارای 20 حجره تحتانی و 12 غرفه فوقانی است. معماری زیبا و مجلل، تجارت، تک کالایی آن، جایگاه طراز اول و سکونت و آرامش از ویژگی های تیمچه بزرگ می باشد. 62
در داخل میدان کهنه مناره ای واقع است که از نظر قدمت یکی از کهن ترین مناره های دوران اسلامی است. نخستین مناره عالم اسلام را «ابودلف قاسم» در زمان خلافت معتصم عباسی در سامرا بنا نهاد. دومین مناره در 240 ه. ق از طرف متوکل خلیفه عباسی در کنار مسجد جامع سامرا شکل گرفت. ارتفاع این مناره 52 متر بود.
به فاصله نیم قرن، سومین مناره را مردم قم بنا کردند. این مناره در کنار مسجد ابوالصدیم با نقشه استوانه ای و با راه پله، پیچ درونی ساخته شد.
ارتفاع این مناره 25 متر و قطر آن 5/3 متر است. این مناره به سال 291 ه. ق در دوره حکومت «یحیی بن اسحاق» به خود یاری اعراب اشعری میان شهر کمیدان بنا نهاده شد تا صدای مؤذن به هر دو شهر برسد.
جدار این مناره آجری است و فاقد هر نوع تزئینات می باشد. مناره در 1191 ه به وسیله یکی از اُمرای زند مرمت گردید. این مناره سومین مناره در جهان اسلام و اولین مناره احداثی در قم و ایران بوده است.
آیه الله فیض در راهروی مناره مسجدی به طول 21 متر و عرض 12 متر ساخت که به آن «مسجد فیض» گویند.63
õمقابر گنبد سبز: (15/10/1310 – ش ثبت: 129)
قم در قرن هشتم هجری شاهد یادمان های مذهبی، تاریخی متعددی بوده که در فرهنگ معماری ایران به برج های آرامگاهی موسومند (مقابر گنبد سبز – امامزاده علی بن جعفر – امامزاده ابراهیم).
شاخص ترین بناهای مزبور مجموعه ای را تشکیل می دهد به نام مقابر دروازه کاشان – گنبد سبز – شناخته شده اند. در این سه بنا که از حیث هنر گچ بری از نمونه های منحصر به فرد به شمار می رود، اُمرای خاندان علی صفی، فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم دفن شده اند.
طرح کلی بنا در این سه اثر از بیرون مضلع با گنبد رُک از نوع دو پوسته و از دخل هشت گوشه صُفه و اضلاع بنا می باشد که در بالای صُفه به شانزده گوشه دگرگون شده است.
بدنه داخل بناها از مرکز سقف تا نزدیک سطح زمین با آرایش های ظریف گچ بری و نقش رنگارها ترنج ها و مانند آن زینت یافته و در هر یک، سه کتیبه سراسری گچ بری شده است. 64
از اواخر عصر سلجوقی و سراسر عصر ایلخانی در نمای داخلی اغلب برج های آرامگاهی، تزیینات گسترده ای رایج بود. گنبد «خواجه اصیل الدین»از نمونه های برجسته بناهای درونگرای عصر ایلخانی در زمینه تزیینات است. نکته حائز اهمیت در زمینه مقابر گنبد سبز، شباهت نقش مایه های تزیینی آن با گچ بری های سقف ایوان های طبقه دوم گنبد سلطانیه است این شباهت ها بدان اندازه است که باستان شناسائی چون «پروفسور پوپ» آن را منطقا کار هنرمندان واحدی می دانند و به احتمال قوی،بزرگی و عظمت گنبد سلطانیه این تصور را پیش می آورد که هنرمندان و معماران خبره از سراسر کشور دعوت به کار شدند و به هنگام کار کردن به تبادل دانش و هنر خویش پرداختند و هنگامی که بنا کامل شده همه آنان به دیار خوش بازگشتند و مهارت هنر خود را در شهر خود به کار بستند.
در گنبد سبز سه مقبره دیده می شود که از جنوب به شمال به شرح زیر است. 65
این مقبره،جنوبی ترین گنبد محسوب می شود. بنای مزبور از خارج، دوازده ضلعی منتظم و دز داخل، هشت ضلعی با طاق نمای تزیینی در هر ضلع است. بدین شکل که هر ضلع داخلی به همراه دو جرز طرفین به خارج به دو ضلع تغییر شکل می یابد.
نخستین ردیف آجر چینی، به صورت راسته چینی انجام یافته که در فواصل هر ضلع را جرزی ستون مانند از دو سو در میان گرفته است. از این رگ به بعد، آجر چینی معمولی، متحد الشکلی سراسر بنا را تا ارتفاع 8 متری در بر می گیرد. بر فراز آن طاق نماهایی با قاب مستطیلی و سپس آجر تزیینی قرار دارد. دور طاق نماها که در ضلع جنوبی بنا قرار دارد با آجر چینی بسیار زیبا نام علی علیه السلام به خط بنایی دیده می شود.
