بزرگان قم:

قم یکی از مراکز نشر فقه شیعی بوده و از آغاز گسترش اسلام تا پایان قرن چهارم پیش از 147 فقیه و محدث در قم ظهور کرده است که از این تعداد فقط یک نفر متعلق به قرن اول و 65 نفر متعلق به قرن دوم و 73 نفر قرن سوم و هشت نفر در قرن چهارم می زیسته اند که این  آمار نشان دهنده شکوفائی علم در قرن دوم و سوم در شهر قم می باشد. از قم استوانه های بزرگ علمی فقه امامیه برخاسته اند که علت رشد فقها در قم تأثیر اشعریان و ورود علویان به قم می باشد و نیز امن بودن قم برای آل علی بویژه در زمان امویان می باشد و مردم قم نیز به خاندان پیامبر (ص) به دیده احترام نگاه می کردند و به آنها از نظر مالی کمک می نمودند. 39

چند تن از علما و رجال بزرگی که از قم برخاسته اند عبارتند از:

الف) علما و محدثان:

1 – محمد بن یعقوب کلینی صاحب اصول کافی (‌کلین حد فاصل ری و قم بوده).

2 – شیخ صدوق و پدر بزرگوارش. 3 – محمدبن حسن الصفّار از اصحاب امام حسن عسگری. 4 – ذکریا بن ‌آدم از اصحاب امام رضا(ع). 5 – خواجه نصیر الدوله جهرودی قمی معروف به شیخ طوسی و «جهرود» از روستای قم امروز به نام «طینوج» معروف است. 6 – ملاصدرا که 11 سال از دوران زندگی خود را در اطراف قم گذراند.  7 – ملا محسن فیض کاشانی که فرزند «شاه مرتضی قمی» است. 8 – ملا مهدی قمی نراقی. 9 – میرزا ابوالقاسم گیلانی قمی معروف به میرزای قمی 40

ب) از علمای ادب و لغت:

 1 – ابن سمکه قمی (استاد ابن عمید). 2 – ابوعبدالله افضل فادار قمی.

ج) از علمای فلاسفه و اطباء و نجوم و ریاضی:

 1 – ابوالمحارب حنین بن سهل قمی پزشک و فیلسوف.  2 – ابوماهر موسی بن سیّار قمی از اطبای قرن 4. 3 – ابونصر حسن بن علی قمی از منجمان قرن چهارم مؤلف کتاب المدخل الی احکام النجوم.4 – محمد بن احمد از ریاضی دانان. 5 – حسن بن علی فخیم و میرزا محمود خان قمی (مشیر الوزراء) از منجمان دوره قاجار است که میرزا محمود در زمان ناصر الدین شاه به پاریس رفت و در ستاره شناسی متخصص شده ستاره ای کشف کرد به نام «محمودی» معروف شد.

د) از وزیران و صاحب منصبان مهم:

1 – خواجه ابوالفضل بن الحمید وزیر رکن الدوله. 2 – میر ابوالفضل عراقی 3 – مجد الملک براوستانی قمی وزیر سلجوقیان (او معماری از قم به مدینه فرستاد تا قبه ای در بقیع برای امام حسن (ع) بنا کند ولی در مدینه به قتل رسید.) 4 – تاج الملک الغنانم قمی وزیر ملکشاه. 5 – ابن علقمی قمی وزیر المستعصم بالله آخرین خلیفه عباسی 42

ه) شعرا:

1 – جعفر بن محمد بن علی العطار  از قدیمترین شاعران ایران که به فارسی شعر سروده. 2 – اسعدی قمی.  3 – قائمی قمی. 4 – نظامی قمی گنجوی.  5 – شاطر عباس صبوحی. 6 – صهبای قمی. 7 – علی اکبر فیض.

و) مورّخان:

 حسن بیک روملو مؤلف احسن التواریخ و قاضی احمد قمی مؤلف خلاصه التواریخ. 43

بزرگان مدفون در قم:

با توجه به احادیث و روایات قم از نظر مذهبی جایگاه ویژه ای دارد. وجود حرم مطهر حضرت معصومه (س) در قم و قبور فرزندان اهل بیت عصمت و طهارت، بسیاری از بزرگان وصیت می کردند بعد از مرگ در قم دفن شوند که مهمترین آنها عبارتند از:

الف) علما، محدثان مدفون در قم:

بیش از هفت صد تن از محدثان بزرگ و روایت شناسان در اطراف حرم مطهر دفن شده اند. از مشهورترین علمایی که در حرم مطهر دفن شده اند: آیه الله بروجردی، آیه الله شیخ عبدالکریم حائری، سید محمد تقی خوانساری، سید صدرالدین صدر، سید محمد رضا گلپایگانی، سید محمد حسن طباطبائی، سید احمد خوانساری، آیت ا... میرزا هاشم آملی، آیت الله اراکی، آیت الله سید رضا بهاء الدینی، شهید مدنی و ... می باشد.

از علمایی که در صحن مطهر دفن شدند: سعید بن هبه الله راوندی (قطب راوندی)، عبدالرزاق لاهیجی، شیخ فضل الله نوری، دکتر مفتح، مهدی عراقی و پروین اعتصامی است.

از علمایی که در گلزار شیخان دفن شدند. ذکریابن آدم از اصحاب امام رضا(ع) ذکریا بن ادریس، آدم بن اسحاق، میرزاطالب قمی، میرزا ابوالقاسم قمی، میرزا جواد ملکی تبریزی می باشد.

از علمایی که در دیگر اماکن می باشند محمدبن قولویه و علی بن ابراهیم در باغ ملی، علی بن الحسین بابویه و پدر شیخ صدوق (ابتدای چهارمردان)، آیه الله العظمی سید محمد حجت کمره ای در مدرسه حجتیه، آیه الله العظمی مرعشی نجفی در کتاب خانه ایشان، میرزا حسین کاشفی لاهیجی در خیابان ارم ابتدای چهارمردان، شهید سعیدی در وادی السلام، شهید نواب صفوی در وادی السلام و شهید غفاری در قبرستان باغ رضوان و میرزا حسن خان رشدیه (بانی مدارس نوین ایران) در قبرستان نو مدفون هستند. 44

ب) پادشاهان مدفون در قم:

رستم خان پادشاه گرجستان ازنخستین پادشاهانی بود که در قم دفن شد. او پس از گرایش به اسلام وفات یافت و جسدش را در باغ باشکوهی دفن کردند که امروز جای آن مشخص نیست.

1) پادشاهان صفوی:

مهمترین پادشاهان صفوی که در قم مدفون می باشند عبارتند از:

شاه عباس دوم: بقعه او در سمت جنوب غربی حرم مطهر و وصل به آن بود.

شاه صفی: قبر او در رواق جنوبی حرم واقع بود و صندوقی روی قبرش بود که امروز در موزه قرار دارد.

شاه سلیمان و شاه سلطان حسین: که بقعه این دو در وسط بنای جدید مسجد بالاسر دیده می شد.

شاهزادگان صفوی: قبر بیش از 70 نفر از شاهزادگان و 114 تن از امرای صفوی که توسط افغان ها کشته شدند در سرداب بزرگی در جوار مقبره شاه سلیمان به خاک سپرده شدند. (در مکان موزه امروزی) 45

2) پادشاهان قاجار:

- فتحعلی شاه: در شمال غربی صحن کهنه (طلا) پشت مدرسه فیضیه می باشد که سنگ روی قبر این پادشاه تصویر اش حک شده است که در موزه واقع است.

- محمد شاه قاجار: که بقعه او در همین صحن در سمت جنوب غربی و حد فاصل میان صحن و مسجد اعظم واقع است که سنگ قبر او نیز دیدنی است. و در کنارش بقعه همسرش مهد علیا قرار دارد.