بزرگان قم:

قم یکی از مراکز نشر فقه شیعی بوده و از آغاز گسترش اسلام تا پایان قرن چهارم پیش از 147 فقیه و محدث در قم ظهور کرده است که از این تعداد فقط یک نفر متعلق به قرن اول و 65 نفر متعلق به قرن دوم و 73 نفر قرن سوم و هشت نفر در قرن چهارم می زیسته اند که این  آمار نشان دهنده شکوفائی علم در قرن دوم و سوم در شهر قم می باشد. از قم استوانه های بزرگ علمی فقه امامیه برخاسته اند که علت رشد فقها در قم تأثیر اشعریان و ورود علویان به قم می باشد و نیز امن بودن قم برای آل علی بویژه در زمان امویان می باشد و مردم قم نیز به خاندان پیامبر (ص) به دیده احترام نگاه می کردند و به آنها از نظر مالی کمک می نمودند. 39

چند تن از علما و رجال بزرگی که از قم برخاسته اند عبارتند از:

الف) علما و محدثان:

1 – محمد بن یعقوب کلینی صاحب اصول کافی (‌کلین حد فاصل ری و قم بوده).

2 – شیخ صدوق و پدر بزرگوارش. 3 – محمدبن حسن الصفّار از اصحاب امام حسن عسگری. 4 – ذکریا بن ‌آدم از اصحاب امام رضا(ع). 5 – خواجه نصیر الدوله جهرودی قمی معروف به شیخ طوسی و «جهرود» از روستای قم امروز به نام «طینوج» معروف است. 6 – ملاصدرا که 11 سال از دوران زندگی خود را در اطراف قم گذراند.  7 – ملا محسن فیض کاشانی که فرزند «شاه مرتضی قمی» است. 8 – ملا مهدی قمی نراقی. 9 – میرزا ابوالقاسم گیلانی قمی معروف به میرزای قمی 40

ب) از علمای ادب و لغت:

 1 – ابن سمکه قمی (استاد ابن عمید). 2 – ابوعبدالله افضل فادار قمی.

ج) از علمای فلاسفه و اطباء و نجوم و ریاضی:

 1 – ابوالمحارب حنین بن سهل قمی پزشک و فیلسوف.  2 – ابوماهر موسی بن سیّار قمی از اطبای قرن 4. 3 – ابونصر حسن بن علی قمی از منجمان قرن چهارم مؤلف کتاب المدخل الی احکام النجوم.4 – محمد بن احمد از ریاضی دانان. 5 – حسن بن علی فخیم و میرزا محمود خان قمی (مشیر الوزراء) از منجمان دوره قاجار است که میرزا محمود در زمان ناصر الدین شاه به پاریس رفت و در ستاره شناسی متخصص شده ستاره ای کشف کرد به نام «محمودی» معروف شد.

د) از وزیران و صاحب منصبان مهم:

1 – خواجه ابوالفضل بن الحمید وزیر رکن الدوله. 2 – میر ابوالفضل عراقی 3 – مجد الملک براوستانی قمی وزیر سلجوقیان (او معماری از قم به مدینه فرستاد تا قبه ای در بقیع برای امام حسن (ع) بنا کند ولی در مدینه به قتل رسید.) 4 – تاج الملک الغنانم قمی وزیر ملکشاه. 5 – ابن علقمی قمی وزیر المستعصم بالله آخرین خلیفه عباسی 42

ه) شعرا:

1 – جعفر بن محمد بن علی العطار  از قدیمترین شاعران ایران که به فارسی شعر سروده. 2 – اسعدی قمی.  3 – قائمی قمی. 4 – نظامی قمی گنجوی.  5 – شاطر عباس صبوحی. 6 – صهبای قمی. 7 – علی اکبر فیض.

و) مورّخان:

 حسن بیک روملو مؤلف احسن التواریخ و قاضی احمد قمی مؤلف خلاصه التواریخ. 43

بزرگان مدفون در قم:

با توجه به احادیث و روایات قم از نظر مذهبی جایگاه ویژه ای دارد. وجود حرم مطهر حضرت معصومه (س) در قم و قبور فرزندان اهل بیت عصمت و طهارت، بسیاری از بزرگان وصیت می کردند بعد از مرگ در قم دفن شوند که مهمترین آنها عبارتند از:

الف) علما، محدثان مدفون در قم:

بیش از هفت صد تن از محدثان بزرگ و روایت شناسان در اطراف حرم مطهر دفن شده اند. از مشهورترین علمایی که در حرم مطهر دفن شده اند: آیه الله بروجردی، آیه الله شیخ عبدالکریم حائری، سید محمد تقی خوانساری، سید صدرالدین صدر، سید محمد رضا گلپایگانی، سید محمد حسن طباطبائی، سید احمد خوانساری، آیت ا... میرزا هاشم آملی، آیت الله اراکی، آیت الله سید رضا بهاء الدینی، شهید مدنی و ... می باشد.

از علمایی که در صحن مطهر دفن شدند: سعید بن هبه الله راوندی (قطب راوندی)، عبدالرزاق لاهیجی، شیخ فضل الله نوری، دکتر مفتح، مهدی عراقی و پروین اعتصامی است.

از علمایی که در گلزار شیخان دفن شدند. ذکریابن آدم از اصحاب امام رضا(ع) ذکریا بن ادریس، آدم بن اسحاق، میرزاطالب قمی، میرزا ابوالقاسم قمی، میرزا جواد ملکی تبریزی می باشد.

از علمایی که در دیگر اماکن می باشند محمدبن قولویه و علی بن ابراهیم در باغ ملی، علی بن الحسین بابویه و پدر شیخ صدوق (ابتدای چهارمردان)، آیه الله العظمی سید محمد حجت کمره ای در مدرسه حجتیه، آیه الله العظمی مرعشی نجفی در کتاب خانه ایشان، میرزا حسین کاشفی لاهیجی در خیابان ارم ابتدای چهارمردان، شهید سعیدی در وادی السلام، شهید نواب صفوی در وادی السلام و شهید غفاری در قبرستان باغ رضوان و میرزا حسن خان رشدیه (بانی مدارس نوین ایران) در قبرستان نو مدفون هستند. 44

ب) پادشاهان مدفون در قم:

رستم خان پادشاه گرجستان ازنخستین پادشاهانی بود که در قم دفن شد. او پس از گرایش به اسلام وفات یافت و جسدش را در باغ باشکوهی دفن کردند که امروز جای آن مشخص نیست.

1) پادشاهان صفوی:

مهمترین پادشاهان صفوی که در قم مدفون می باشند عبارتند از:

شاه عباس دوم: بقعه او در سمت جنوب غربی حرم مطهر و وصل به آن بود.

شاه صفی: قبر او در رواق جنوبی حرم واقع بود و صندوقی روی قبرش بود که امروز در موزه قرار دارد.

شاه سلیمان و شاه سلطان حسین: که بقعه این دو در وسط بنای جدید مسجد بالاسر دیده می شد.

شاهزادگان صفوی: قبر بیش از 70 نفر از شاهزادگان و 114 تن از امرای صفوی که توسط افغان ها کشته شدند در سرداب بزرگی در جوار مقبره شاه سلیمان به خاک سپرده شدند. (در مکان موزه امروزی) 45

2) پادشاهان قاجار:

- فتحعلی شاه: در شمال غربی صحن کهنه (طلا) پشت مدرسه فیضیه می باشد که سنگ روی قبر این پادشاه تصویر اش حک شده است که در موزه واقع است.

- محمد شاه قاجار: که بقعه او در همین صحن در سمت جنوب غربی و حد فاصل میان صحن و مسجد اعظم واقع است که سنگ قبر او نیز دیدنی است. و در کنارش بقعه همسرش مهد علیا قرار دارد.

نام برخی از امام زاده های قم

1- موسی مبرقع (در محله چهل اختران)

 2- شاهزاده احمد قاسم (در محله دروازه قلعه)

 3- شاهزاده جمال الدین (واقع در یک فرسنگی شهر در جاده اراک)

 4- امامزاده هادی و مهدی (واقع در قریه جمکران)

 5- شاهزاده احمد (معروف به امامزاده خاکفرج)

 6- امامزاده علی بن جعفر (محله دربهشت، بیرون دروازه کاشان)

 7- شاهزاده ابراهیم و گنبد سبز (محله دربهشت، بیرون دروازه کاشان)

 8- امامزاده ابراهیم و شاه محمد (واقع در بخش 2 قم، پشت راه آهن خط تهران)

 9- امامزاده شاه جعفر (در نزدیکی شاه ابراهیم)

 10- شاهزاده سید علی (در خارج از دروازه ری)

 11- شاهزاده احمد (در نزدیکی شاهزاده سید علی)

 12- چهار امامزاده، شامل: شاهزادگان حسن، حسین، ابراهیم، جعفر، از فرزندان امام زین العابدین (علیه السلام). (در نزدیکی شاهزاده احمد)

 13- شاهزاده طیب و طاهر (واقع در شش کیلومتری جاده سراجه)

 14- امامزاده شاه جعفر غریب (در نزدیکی مسجد جمکران)

 15- امامزاده شاه جمال (نزدیک شاه جعفر غریب)

 16- شاهزاده زید (در نزدیک شاهزاده حمزه، واقع در خیابان آذر)

 17- شاهزاده حمزه (در خیابان آذر، محله‌ای به همین نام)

 18- امامزاده شاه اسماعیل (در روستای شاه اسماعیل)

 19- امامزاده اسحاق (بالای قریه میم)

 20- امامزاده فاضل (در روستای بیدهند)

 21- امامزاده محسن (در روستای قبادبزن)

 22- امامزاده سکینه خاتون (در روستای قاسم آباد)

 23- شاهزاده هادی (در روستای وشنوه)

ویژگی های بیابان ها:

بارندگی در بیابان های استان کم و نامنظم ولی شدید و به صورت رگبار است. این امر باعث جاری شدن آب در سطح خاک می شود و روان آب ها را ایجاد می کند و شما در این اراضی می توانید آبراهه های متعددی را در فصول بارندگی، مشاهده کنید.

«عوامل عمده ای که در ایجاد بیابان و بیابان زدایی در استان قم نقش دارند»

عوامل پیدایش بیابان در استان قم را می توان به دو دسته تقسیم کرد:

1 – عوامل محیطی: استان قم در ناحیه مرکزی ایران قرار گرفته است و لذا توسط رشته کوه های البرز و زاگرس محصور شده است و این رشته کوه ها از ورود هوای مرطوب به ناحیه مرکزی ایران جلوگیری می کنند. علاوه بر این فاصله زیاد این استان از دریاها و اقیانوس ها مانع رسیدن رطوبت به این منطقه شده و استان را در شرایط اقلیمی گرم و خشک قرار داده است. این گرمای زیاد منطقه همراه با وزش باد خشک، سبب شده است میزان تبخیر و تعرق بالا رود و حتی به چندین برابر میزان بارندگی در استان بر سد. درباره ارتفاع مرکز استان باید گفت که ارتفاع شهر قم از سطح دریا نسبتاً کم و در حدود 900 متر است که این خود در میزان بارندگی و تغییرات دما و ..... موثر است.

2 – عوامل انسانی: در بیابان زایی انسان ها به طرق مختلف نقش ایفا می کنند. در این میان، اراضی واقع در مناطق خشک و از حساسیت بیش تری در برابر تخریب آسیب پذیر ترند. استان قم نیز در مناطق خشک قرار گرفته است؛ از این رو، عوامل انسانی در بیابان زایی این استان نقش مهمی دارند که باید مورد توجه قرار گیرد.

ساکنان بیابان

در نواحی بیابانی، عواملی چون فقر طبیعت و محدودیت امکانات، باعث می شود که مردم برای به دست آوردن مایحتاج خود سخت تلاش کنند و به آن چه بدست می آورند قانع باشند و در مصرف نیز نهایت وقت را به عمل آورند. استان قم نیز از دیرباز شاهد چنین وضعیتی بوده است.

امروزه برخی از روستاها و آبادی های استان به علت حرکت ماسه های روان و خراب شدن مزارع و خانه ها یا به علت کمبود آب، از بین رفته اند و ساکنان آن ها به شهرها مهاجرت کرده اند. به همین دلیل، در نواحی بیابانی استان، روستاهای زیادی را می بینیم که به صورت متروکه یا مخروبه به حال خود رها شده اند.

دشت کویر: میان قوس های جنوبی البرز در شرق تهران و بلندی های آتشفشانی خرقان و ساوه و تفرش در جنوب غربی پایتخت، منطقه بزرگ و مثلث مانندی وجود دارد که قاعده آن از شرق کوه های طبس تا کوه های سبزوار کشیده شده است. دو ضلع دیگرآن از یک سو به کوه های تفرش، کاشان، انارک، جندق و از سویی دیگر به ارتفاعات جنوبی البرز، سمنان و کوه های ته رود تا سبزوار امتداد یافته است. این منطقه را دشت کویر می نامند. یک ضلع این مثلث در جهت شمال غربی به جنوب شرقی و ضلع دیگر آن در جهت جنوب غربی به شمال شرقی است. سمت شمال غربی به جنوب شرقی مربوط به چین های البرز شرقی تا کوه های خراسان است. حوزه های داخل این مثلث را ارتفاعاتی از هم جدا می کنند. در مرکز این مثلث ارتفاعات خور و جندق و در مغرب آن ارتفاعات دوازده امام، سیاه کوه، سفید آب و کوشک واقع شده و بین آب ها نیز چاله ها و حوزه هایی به وجود آمده اند. حوزه مسیله در غرب و حوزه دشت کویر در شرق است. بخشی از محدوده شمال و شرق استان قم در حوزه کویر مسیله قرار گرفته است. ویژگی های عمومی این حوزه در زیر ذکر

می شود.

حوزه مسیله: حوزه مسیله مانند یک چهار ضلعی در جهت شمال غربی به جنوب شرقی قرار گرفته است که گودترین آن در ناحیه جنوب شرقی، دریای نمک یا دریای مسیله نام دارد. درشمال غربی حوزه، بلندی های آتش فشانی ساوه ورزند و در جنوب غربی آن بلندی ساوه و قم و کاشان قرار دارند. در شمال شرقی آن نیز بلندی های رود شور و دوازده امام و سیاه کوه واقع شده و در جنوب شرقی آن بریده تر است و شامل بلندی های مرنجاب و سفید آب، طلحه و ملک آباد است.